Bánh trứng kiến (hay Pẻng rày/ Pẻng lăng lay trong tiếng Tày) được làm từ những quả trứng nhỏ li ti màu trắng sữa của loài kiến đen rừng – chỉ xuất hiện từ tháng 3 đến tháng 5 dương lịch. Những người thạo rừng phải đi sâu vào các đồi thấp, nơi kiến làm tổ trên cây vầu, nứa hoặc xoan. Trứng kiến không dễ kiếm, không dễ giữ sạch, lại càng khó chế biến nếu không quen tay. Chính vì sự hiếm có và cầu kỳ ấy, bánh trứng kiến chỉ xuất hiện trong thời điểm rất ngắn, như món quà duy nhất mà thiên nhiên gửi tặng mỗi năm.
Không ai biết chính xác bánh trứng kiến có từ bao giờ. Trong dân gian người Tày vẫn lưu truyền câu chuyện kén rể của một gia đình, chàng trai tài giỏi phải vượt qua thử thách tìm được tổ kiến trên đỉnh núi để lấy trứng làm bánh dâng lễ. Từ truyền thuyết ấy, bánh trứng kiến trở thành biểu tượng cho sự khéo léo, chịu khó và là món ăn tượng trưng cho tinh hoa đất trời. Với người Tày, bánh không chỉ để ăn mà nó còn là một phần nghi lễ bắt buộc có trong mâm cỗ Tết Thanh minh – dịp con cháu tảo mộ và tưởng nhớ tổ tiên, là loại bánh không thể thiếu trong các lễ hội văn hóa của dân tộc.
Khác với các loại bánh thông thường, nguyên liệu làm bánh trứng kiến rất độc đáo và chỉ có thể tìm thấy ở những vùng đồi núi. Thành phần chính là trứng của loài kiến đen thân nhỏ, đuôi nhọn, thường làm tổ trên các cây vầu, nứa, găng hoặc xoan. Những ổ trứng được tìm thấy chủ yếu ở các khu rừng vùng đồi thấp, nơi có nhiều măng mọc. Người đi lấy trứng phải chọn ngày nắng ráo, tránh mưa để trứng không bị bết bùn và dễ tách khỏi tổ.
Trứng kiến sau khi lấy về sẽ được rửa sạch, xào chín cùng với hành phi, lá hẹ hoặc củ kiệu, thêm ít thịt lợn bản băm nhuyễn và lạc rang giã nhỏ. Khi chín, nhân bánh có mùi thơm ngậy rất đặc trưng, không hề có mùi hăng như nhiều người vẫn lầm tưởng. Hương vị ấy càng trở nên lôi cuốn khi kết hợp với lớp vỏ bánh dẻo mềm làm từ bột nếp nương – loại nếp được người dân vùng cao ngâm nước, xay mịn và nhào kỹ cho thật dẻo, thật mịn.
Một điểm thú vị khác là bánh được gói trong lá vả (lá ngõa) non – thứ lá chỉ có ở miền núi. Người làm bánh thường dùng 2-3 lớp lá, lớp trong là lá non ăn được, lớp ngoài là lá già hơn để giữ hình dáng bánh khi hấp. Lá vả không chỉ là “vỏ bọc” mà còn mang lại vị bùi, thơm rất riêng, góp phần tạo nên tổng thể hương vị khó quên cho món ăn.
Dù có nguồn gốc từ vùng cao, nhưng những năm gần đây, bánh trứng kiến đã “xuống núi” và được nhiều người thành thị biết tới. Trên mạng xã hội, không khó để bắt gặp các bài đăng rao bán bánh trứng kiến, đặc biệt vào mỗi độ tháng 4, tháng 5 hàng năm.
Chị Thu Hằng (Hà Đông, Hà Nội) chia sẻ: “Lần đầu tiên nghe đến bánh trứng kiến tôi khá ngần ngại, nhưng khi ăn thử thì lại mê luôn. Trứng kiến béo ngậy, vỏ bánh mềm, mùi lá vả rất lạ miệng. Ăn một lần là cứ muốn ăn nữa”.
Không chỉ mua về ăn, nhiều người còn đặt làm quà biếu vì tính độc đáo và giá cả hợp lý. Mỗi chiếc bánh chỉ khoảng 15.000 đến 30.000 đồng, hoặc 70.000 đến 90.000 đồng/hộp. Một số tiểu thương như chị Cao Thị Lê – người Tày sinh ra ở Tuyên Quang nhưng lập nghiệp tại Hà Nội đã coi bánh trứng kiến như một cách để gìn giữ và lan tỏa hương vị quê hương giữa lòng phố thị.
Tuy nhiên, do là sản phẩm làm thủ công, lại có nguyên liệu đặc biệt nên bánh trứng kiến cũng đặt ra nhiều vấn đề về bảo quản và an toàn thực phẩm. Người mua cần lựa chọn nơi uy tín, sạch sẽ và nên bảo quản lạnh, hấp lại trước khi dùng. Ngoài ra, những ai có cơ địa dễ dị ứng (với côn trùng, nhộng, hải sản…) cũng nên cẩn trọng khi ăn loại bánh này.
Nếu muốn tận mắt chứng kiến quy trình làm bánh trứng kiến và thử tự tay gói một chiếc bánh theo kiểu người Tày, du khách có thể đến thôn Nặm Đíp, xã Lăng Can, huyện Lâm Bình hay xã Tân Trào, huyện Sơn Dương – nơi còn giữ được truyền thống làm bánh theo đúng phong cách bản địa. Tại đây, người dân vẫn vào rừng lấy trứng, tự xay bột nếp, trộn nhân và hấp bánh trong những chiếc chõ tre truyền thống. Không chỉ có bánh trứng kiến, vùng đất này còn níu chân du khách bởi cảnh sắc thiên nhiên nguyên sơ cùng nhiều trải nghiệm như ngâm chân bằng lá thuốc, ăn cơm mẹt, làm bánh dày, hát Then, đánh đàn Tính,… Tất cả tạo nên một chuyến đi vừa đậm chất khám phá, vừa ngập tràn hương vị quê hương.
Bánh trứng kiến không phải là món ăn dễ kiếm, càng không phải món ăn đại trà. Nhưng chính điều đó khiến nó trở nên đặc biệt. Một món ăn chỉ có theo mùa, làm từ những nguyên liệu của rừng sâu, chế biến bởi bàn tay khéo léo và tấm lòng của người dân tộc. Đó là lý do vì sao bánh trứng kiến không chỉ khiến người ăn mê mẩn, mà còn khiến người ta trân quý một phần hồn quê núi rừng. Nếu có dịp đến Tuyên Quang vào mùa trứng kiến, hãy một lần thử món bánh này. Không chỉ là để ăn, mà là để cảm, để hiểu hơn về người Tày, về rừng núi và về một phần di sản ẩm thực đang âm thầm được gìn giữ giữa đại ngàn.
Tác giả: Khánh Ly
Những tin cũ hơn
